Plantijn rolmodel vroegmoderne ondernemer

Een goede historische biografie moet niet enkel een makkelijk weglezende schets bieden van de geportretteerde historische figuur. Zo’n biografie moet die figuur ook helpen verklaren en duiden door hem of haar in zijn/haar historische context te schetsen. Wat maar kan als je ook die context goed weet te vatten. Niet te veel psychologiseren en voldoende feitelijke bronnen helpen daarbij. Met een mix van dat alles maak je de perfecte historische biografie. De woordenaar van Sandra Langereis is er zo een. En wat voor een.

Ik geef toe, ik heb een zwak voor de 16e-begin 17e eeuw. De getormenteerde tijden voor de Nederlanden. Calvinisme, sterke stedelijke regio’s met Vlaanderen, Brabant, Zeeland, Holland, vrije stadsgeest, vroegkapitalistische ondernemersgeest, een beginnende democratie … De Nederlanden, en vooral het kerngebied, had het allemaal. Net die mix maakt deze periode uit onze ‘roemrijke’  geschiedenis zo boeiend. Voeg er nog wat historisch knappe koppen aan toe – Erasmus, Pieter Gillis, Anna Bijns, Willem van Oranje, Karel V, Filips II, Alva – wat wapengekletter, gekonkelfoes, politique politicienne, kerende en wisselende verbonden en eedgenootschappen … en in feite heb je de gedroomde context om een televisiereeks aan te wijden waar The Tudors een puntje aan zouden kunnen zuigen.

Ook dat alles vind je terug in De woordenaar, de historische biografie die Plantijn al eerder verdiende.

Kort: Plantijn is in Frankrijk geboren. Wordt jong wees. Bouwt op een recordtempo een carrière uit als drukker-uitgever in Antwerpen, toen – op het eind van de 16e eeuw – een vroegkapitalistisch imperium uit, met de hulp van zijn handeltje in Vlaamse kant. Vlaams textiel, ook al zo’n constante in de sociaaleconomische geschiedenis van onze Lage Landen, ook een onderwerp dat een leuke insteek zou geven voor een alternatieve insteek van een ‘biografie onzer gewesten’. Enfin, ik droom luidop. Een dochter van zijn kroostrijk gezin bemoedert zich al snel – na een mislukt huwelijk – over de textielhandel. Papa kan verder groeien en investeren met en in zijn drukkerij-uitgeverij. Hij was wel begonnen als een echte boekenmaker, een boekenbinder ook, maar algauw specialiseerde hij, en liet hij het binden over aan wat we vandaag toeleveringsbedrijven zouden noemen. Specialiseren deed hij ook binnenskamers: drukkers waren geen inkters, redacteurs geen correctoren. Hij had ze allemaal in dienst, en wist de juiste mensen op de juiste plaats te zetten of trok investeerders – shareholders – aan om zijn drukkersbedrijf de kansen te geven die het verdiende in een van de meest gealfabetiseerde steden en landen in Europa. In feite is er in het uitgeverswereldje sindsdien nog niets veranderd, behalve dat het personeelsbeleid van toen vandaag human resources management heet. Bovendien was hij een uitgever met een missie – zo zijn er vandaag nog wel – die het ontstaan van een bovenprovinciaal algemeen Nederlands een serieuze duw in de rug gaf en de meertalige Bijbelstudie met zijn Polyglot mogelijk maakte voor het brede naar het Juiste Woord snakkende publiek in West-Europa.

Daarbij kon auteur Langereis terugvallen op – blijkbaar – een schat van geschreven bronnen. Dagboekfragmenten, kasboeken, jaarrekeningen, bestellingen en vooral meters correspondentie tussen Plantijn en zijn ruime familie – hij zorgde er trouwens voor dat zijn schoonzonen ook allen in het boekenbedrijf tewerk werden gesteld, al was het dan als boekverkoper van – inderdaad – Plantijns boeken.

Met dat biografische verhaal, de groei en de bloei van de drukkerij-uitgeverij, de tegenslagen ook als de koninklijke leverancier die hij wordt voor Filips II door zijn soeverein ook financieel wordt beduveld, en geen klein beetje. Of bij het vroege overlijden van kinderen. Of als Alva Antwerpen overlaat aan de Spaanse furie van zijn ongecontroleerde troepen. Plantijn slaagde er in dat laatste geval maar in zijn huis en inboedel te doen overleven door de soldeniers af te kopen, opdat ze zijn huisraad en dochters links zouden laten liggen – een financiële aderlating van jewelste.

Discipline, duurzaamheid, werken en niet omzien, ondernemingszin, ambitie en tegelijk (politiek) pragmatisme … De drijfveren en competenties van Plantijn zouden niet misstaan in een promotiebrochure van het hedendaagse Vlaanderen dat zich op de wereldkaart wil plaatsen. Het zijn maar enkele van de karaktertrekken van de zich naar de macht conformerende en katholiek blijvende uitgever tekenen in een stilaan overwegend calvinistisch Antwerpen – tot 1585, maar de lezer kent dat verhaal ondertussen wel. Gewiekst, was hij ook, door koninklijke opdrachten te kunnen versieren – al kostte hem dat heel wat inkt en ezelsvellen, en uiteindelijk ook een financiële kater – maar evenzeer door zijn verbeurdverklaarde inboedel door een bevriende koopman – latere investeerder nota bene – te laten opkopen, om dat zo toch in eigen handen te kunnen houden.

De woordenaar leest als een trein. Plantijn is een ongemeend boeiend figuur in turbulente maar daarom niet minder boeiender tijden. De vele geschreven bronnen bieden zo veel details dat van de drukker-uitgever niet zo maar een impressionistische schets is geschilderd, maar wel degelijk een indringend gedetailleerd portret. Als u een historische biografie wil lezen, moet u dit boek lezen. Als u iets wil lezen over de Nederlanden in deze tumultueuze tijden, moet u dit boek lezen.