Een filosemiet, dat ben ik. Al jaren. Ik koester een diepe bewondering voor de Joodse cultuur, of culturen moet ik zeggen, want er zijn verschillende manieren om Jood te zijn. In het boek De Joden van Antwerpen van Ludo Abicht, herkende ik diezelfde fascinatie en ook affectie, maar niet zonder kritische afstand.

Joodse cultuur

De opleiding godsdienstwetenschappen zal niet vreemd zijn aan mijn filosemitisme. Maar ook boeken van Chaïm Potok en Philip Roth diepten de fascinatie uit. Dichter bij huis, kan je de Joodse cultuur zien in Antwerpen. Die zit in kleine dingen. Ludo Abicht legt het voor de onwetende helemaal uit en gaat er iets dieper op in. De Joden van Antwerpen kan je dan ook lezen als een inleiding op het jodendom in het algemeen en in Antwerpen het bijzonder.

Abicht gaat daarin verder dan de uiterlijkheden als de kledij, haarsnit en de hoed (met plastic zak over). Hij heeft het over de tradities, de feesten en hun verbondenheid met de natuur en de jaargetijden. Maar ook hoe die feesten altijd een herdenkingsaspect hebben. Joden moeten het enige volk of geloof ter wereld zijn dat gebeurtenissen herdenkt van meer dan 2 500 jaar geleden, de val van Jeruzalem in 586 voor Christus bijvoorbeeld. De Joden van Antwerpen werpt ook een licht op de fantastische Joodse verhaalcultuur die je ook terugvindt in de chassidische traditie, tot op vandaag.

Geschiedenis

Het boek geeft een geschiedenis van de Joden in Antwerpen. Vanaf wanneer waren ze er? Wie waren dat, wat deden ze, hoe en waar vinden we ze terug in de geschiedenis. Er is een beknopte geschiedenis van de Joodse pers en het Joodse verenigingsleven. Abicht belicht ook de rol die Joden speelden in de emancipatiestrijd. ‘Het is belangrijk te wijzen op Joodse flaminganten als Maarten Rudelsheim, Nico Gunzburg, Jozef en Mozes Friedman, Maurits Polak en Louis Franck.’(p38).

Een geschiedenis van de joden in Antwerpen moet ook stilstaan bij het antisemitisme. Dat was evengoed in Vlaams-nationalistische als in Belgisch-nationalistische kringen te vinden. Net zoals ook het verweer tegen dat antisemitisme vertakt was. Maar de uitkomst van dat alles is toch pijnlijk als je dat zwart op wit leest. 26 konvooien vertrokken er vanuit de Dossinkazerne in Mechelen tussen 4 augustus 1942 en 31 juli 1944. Achttien konvooien gingen rechtstreeks naar Auschwitz en Birkenau. ‘Het ging om 10 591 mannen, 10 282 vrouwen en 4 758 kinderen of 25 631 van 42 000 ingeschreven Joden. Er zijn er maar 1 244 van teruggekeerd.’ (p. 45)

Joden in Antwerpen vandaag

Na de Tweede Wereldoorlog kwam het Joodse leven opnieuw op gang in Antwerpen, maar heel moeizaam. Tot wat het vandaag is. Ook dat wordt in dit boekje besproken. Inclusief, op het einde een wandeling door de Joodse buurt. Misschien moet ik de auteur toch maar eens voorstellen om zo’n wandeling met Doorbraaklezers te maken. Abicht bespreekt de verschillende joodse groepen en hun gebedsplaatsen, de wijken vroeger en nu, de veranderingen, de scholen. Ook nu komt een hele cultuur naar boven in Antwerpen. Een zichtbare, maar toch vaak parallelle cultuur.

De Joodse gemeenschap vandaag zit in een houding die varieert tussen ‘assimilatie-isolatie en integratie’. Abicht belicht dat vanuit verschillende standpunten, maar legt ook het wantrouwen van de Joden naar niet-Joden uit. Ook het historische wantrouwen naar de assimilatie; Joden waren nooit en nergens zo geassimileerd als in het Duitsland van de vroege jaren 1930. En kent u de Dreyfusaffaire? Ze zorgt nog altijd voor discussie onder Joden, wat de juiste houding moet zijn.

Het meest in het oog springen dan de orthodoxe Joden ‘Ze beschouwen een afzondering die berust op wederzijdse erkenning van het anders-zijn als een aanvaardbaar perspectief voor de nabije en zelfs verre toekomst.’ (p. 96) Hoe staan wij daar tegenover? Mag een minderheid kiezen voor isolatie in onze samenleving? Maar naast die orthodoxen zijn er ook groepen die kiezen voor assimilatie en integratie. Ook niet altijd makkelijk.

De Joden van Antwerpen is een boeiend boek, het vertelt meer dan de geschiedenis, de tradities, de rituelen en gebruiken van de Joden in Antwerpen, het geeft een brede kijk en stelt de lezer vragen. Zowel ‘beginners’ als ‘gevorderden’ vinden er hun gading.

En wie er niet genoeg van kan krijgen krijgt achteraan nog een hele leeslijst, per onderwerp gegroepeerd en met per boek een woordje uitleg.

Maarten Rudelsheim

Het vergeten ‘Vlaamsche Keurkorps der Aflossers’

Joden van Antwerpen